Bizans Thema Sistemi

Thema kelimesi kolordu manasına gelmekte olup sonradan kurulacak bu yeni askeri bölgelere adını vermiştir.

İmparator Hereklios'un kurduğu sistem Bizans'ın yüzyıllar boyunca hem asker ihtiyacını karşıladı, hem de imparatorluğun geniş topraklarının verimli bir şekilde kullanılmasını sağladı.

Thema sistemi kurulmadan önce ordusunu güvenilmez ücretli askerlerle kurmak zorunda olan Bizans imparatorları bunun için büyük paralar harcamak durumunda kalıyordu.
İtalya, Kuzey Afrika ve İspanya seferlerinin getirdiği mali külfet sebebiyle hazinenin boşalması halkın üstündeki vergi yükünü iyice artırıp huzursuzluk ve isyanlar çıkmasına neden oluyordu. Bu durum halkın toprağını terk etmesine de yol açıyordu ve dolayısıyla tarımsal üretimde düşüş meydana geliyordu. Artı olarak Batı ile ilgilenen Bizans'ın bütün askeri gücü tek bir yerde toplandığı için doğu sınırı da İran saldırılarına açık hale geliyordu. Bunun dışında 7. yüzyılda Arap Yarımadası'ndan büyük bir hızla yayılmaya başlayan İslam orduları da İmparatorluğun Mısır ve Kuzey Afrika topraklarını ele geçirmeye başlamıştı.

İLK THEMALAR

Gidişatı gören İmparator Heraklios uzaktaki toprakların kaybedilmesi ve elde sadece çekirdek toprakların kalması nedeniyle eski sistem olan ekşarjlık (askeri valilik) yerine thema sistemini hayata geçirdi. Plana göre Anadolu ve Balkanlardaki verimli topraklara askerler yerleştirilecek ve iskan edilen bu çiftçi-askerler tıpkı tımar sisteminde olduğu gibi hem tarımsal üretimi canlandıracak hem de gerek görüldüğünde ordunun insan kaynağını oluşturacaktı. Ayrıca yine tımar sisteminde olduğu gibi burada görev yapan askerlerin arazileri, mülkiyeti devlette olması kaydıyla oğullarına geçebilecekti. Seçkin birliklerin yerleştirilmesi neticesinde İmparator Heraklios devrinde Opsikion (Güney Marmara) Armeniakon (Doğu Anadolu - Doğu Karadeniz) ve Anatolikon themaları kuruldu.

Themaların başında bölgenin en yetkili sivil ve askeri kişisi olan strategos ünvanlı valiler bulunurdu. Themalarda iskan edilen askeri köylülere ise stratiotes adı verilirdi. Bu köylüler savaş zamanı bir atla birlikte orduya katılmakla yükümlüydü. Ayrıca ordu ikmal ve iaşe işlerini de geçtiği thema köylerinden sağlıyordu. Böylece sefer masrafları büyük ölçüde kısılmış oluyor ve güvensiz paralı askerlere duyulan ihtiyaç azalmış oluyordu. Öte yandan themaların sosyal hayata yansımalarından biri de o dönem tüm dünyada yaygın olan büyük toprak sahipliği (derebeylik) yerine küçük toprak sahipliğini güçlendirmesi oldu.

ASKERİ YANSIMASI

Toprak reformuyla birlikte ordusunu da bir anlamda yeniden teşkil etmiş bulunan Bizans İmparatorluğu bunun meyvelerini çabuk aldı. Yapılan askeri seferler neticesinde Sasanilere (İran) karşı kati bir zafer kazanılmış, Doğu Anadolu ve Mezopotamya'nın büyük bir bölümü Bizans'a tekrar bağlanmıştı. Her ne kadar bu kazanılan bölgeler daha sonra Arapların eline geçse de çekirdek topraklar (Anadolu ve Balkanlar) Türklerin gelişine kadar dayanabildi. 7. yüzyılın başında neredeyse yıkılacak duruma gelen İmparatorluk, thema sistemi sayesinde Orta Çağ boyunca ayakta kalmayı başardı ve thema nizamı Bizans'ın belkemiği oldu.

EKONOMİK YANSIMASI

Themalar ve bu bölgelerde çiftçilik yapan asker köylüler erken ortaçağ Bizans devrinde İmparatorluğun ana geliri kalemi olan tarımsal üretim mekanizmasının itici gücünü meydana getirdiler. Öte yandan Avar ve Slav akınları nedeniyle yağmalanmış, sahipsiz kalmış verimli Balkan toprakları yeniden iskan edilerek hem artı değer yarattı hem de Bizans'ın askeri gücüne büyük katkıda bulundu. Themaların ekonomik katkısı sadece tarımsal üretimle de sınırlı kalmayarak stratioteslerin vergileri hazine için can damarı oldu ve devletin askere maaş ödeme yükü de azaldı.

GENİŞLEME VE SİSTEMİN SONU

İmparatorluğun yeni topraklar ele geçirmesi yahut toprak kaybetmesi nedeniyle themalar değişimlere uğradı. Hatta çeşitli ihtiyaçlara göre farklı themalar da vücuda getirildi. Anadolu kıyılarındaki önemli donanma üslerinde deniz themaları kuruldu ve Bizans donanması yüzyıllar boyunca Doğu Akdeniz'in en güçlü filosu olma özelliğini korudu.

9. yüzyıldan 10. yüzyıla geçildiğinde İmparatorluğun büyümesine paralel olarak themaların yayılması ve gelişmesi de sona erdi. Eski bölgelerin daha küçük themalara bölünmesi ve yeni themaların katılmasıyla prokonsül gibi yüksek memuriyetlere gerek kalmadı ve bu tip ünvanlar sonlandırıldı.

Haçlı seferleri sırasında İstanbul'un ele geçirilerek yağmalanması ve Latin krallığı kurulması da thema sistemine büyük bir darbe vurdu. Avrupa'da o dönemde geçerli olan derebeylik sistemi Bizans'a da dayatılarak küçük toprak sahipliği büyük toprak sahipliği karşısında güç kaybetti. 11. yüzyılla birlikte Türklerin Anadolu'ya yerleşmesi de themaların önemini kaybetmesine neden oldu ve Selçuklar tarafından themanın benzeri olan ikta sistemi hayata geçirildi.